‘DIALOOG LEIDT TOT
WAARHEID EN VRIJHEID’
“God bestaat ook buiten de wereld van de gevestigde religies om. God bestaat ook los van de protestantse of katholieke kerk. En je hoeft niet in God te geloven als je niet wilt. Geloven is geen voorwaarde voor het bestaan van God. Je hoeft ook niet in bacteriën te geloven om er toch ziek van te worden, je hoeft niet in God te geloven om er toch last, respectievelijk gemak van te hebben. Als God bestaat, bestaat hij voor iedereen, ook voor de mensen die daar niks van willen weten.”
Bron: het blad Vrijmetselarij, jaargang 67, nr. 8, september 2013 (pub).
Tekst: Rinus van Warven – Foto’s: Paul Mellaart.
Voor Erik Borgman betekent dat in ieder geval praktisch dat de religieuze tradities iets te zeggen zouden moeten hebben voor iedereen. “Je hoeft er niet eerst in te komen om er vervolgens ook iets aan te hebben. Je hoeft je er niet eerst aan over te geven om vervolgens er iets uit te kunnen halen. De religies zijn een bijdrage aan het vorm geven aan ons eigen menselijk bestaan.”
Actualiteit
Erik Borgman bekleedt als hoogleraar Publieke Theologie de Cobbenhagen-leerstoel van Tilburg University. Hij houdt zich bezig met de rol van religie in de hedendaagse cultuur en de bijdrage van religieuze tradities, met name de christelijke, aan het vormgeven van de toekomst. “Het is een vak in de zin van het laatste jaar als aanduiding wat vaker opgekomen, vooral in de Angelsaksische wereld. In eerste instantie vaak verstaan als het analyseren van de religieuze en levensbeschouwelijke aspecten die er in ons publieke spreken zit. Hoe denken wij over onszelf? Wat voor soort ideeën over de wereld en dus ook over onze hogere of diepere waarden zit er in de manier waarop we onze cultuur vormgeven?” Erik Borgman heeft meerdere boeken en talrijke artikelen gepubliceerd, met name over de verhouding tussen religie en theologie en de maatschappelijke en culturele actualiteit.
‘Censuur is bijna altijd erger dan wat
het probeert te censureren’
Relatie
“Je hoeft niet net perse Gereformeerd of Katholiek te zijn om last van God te hebben. Als God iets is, dan is God er voor iedereen. Het probleem is, dat we de vraag of God bestaat niet rechtstreeks kunnen beantwoorden. Je kunt niet zeggen: we definiëren eerst een soort wezen wat God is en vervolgens gaan we kijken of die wel echt bestaat. Zo kan het in mijn visie absoluut niet. Religieuze tradities zijn geen kant-en-klaarpakketten, ze zijn altijd veel groter dan ze zelf beseffen. En dat allemaal komt, zo zeggen die tradities zelf, omdat God als een soort levend hart van die traditie nog steeds tot ons spreekt. We kunnen nieuwe dingen denken over God, juist omdat God bestaat. Dat is niet alleen maar dat het allemaal in bijbel of koran staat. Het is niet zo dat je maar iets uit het verleden hoeft mee te nemen. Het is een levende relatie, die levende relatie die heeft nog steeds zin voor mensen.”
Annexatie
God is niet het eigendom van Christendom, Jodendom of Islam. De Eeuwige kan niet geannexeerd worden door welke religie dan ook… “Nee, als het goed is, dan geldt het omgekeerde. Dan zijn die religies van God. God zit niet in het eigendomspakket van welke kerk of genootschap dan ook. Het is de taak van die kerk of dat genootschap om van God te zijn. En wat dat dan betekent, daarover kunnen we lang nadenken. Religieuze tradities uit de wereld van Christendom, Jodendom, Islam, Hindoeïsme en Boeddhisme zijn geen eigendom van hun aanhangers, ze zijn onderdeel geworden van onze hele cultuur. En ze vermengen zich, wat ik in beginsel een goede zaak vind. Ik denk dat één van de meest merkwaardige gedachten die wij in het westen ontwikkeld hebben, de gedachte is dat wij zo zuiver mogelijk zouden moeten blijven. Het is heel goed dat we ons met elkaar vermengen. Dat anderen ons tegenspreken. Dat we daardoor of uit onze eigen traditie dingen zien die we misschien vergeten waren. Of van anderen iets overnemen. Het is goed dat de tradities zich met elkaar vermengen, zich met elkaar bemoeien en in sommige gevallen ook met elkaar in conflict raken. Uiteraard met een grens aan het onderlinge geweld. Wij mogen wel met elkaar ruzie maken. Dat is zoals je het thuis meestal aan de eettafel ook afspreekt: alles mag gezegd worden, maar we gaan elkaar niet te lijf. We botsen met elkaar, we hebben verschillende visies. Dat is op zich goed, dat verrijkt, dat is beter dan één visie hebben, maar daar hoort wel bij dat we onszelf en elkaar de discipline opleggen dat we elkaar niet de hersens inslaan.”
Minachting
“Het gaat om respect, ja. Maar ook nu moeten we het er eerst effe over hebben wat dat is. Hoe gaan we er tegenwoordig mee om? Dat ene zinnetje – ‘Als het goed is voor jou, dan moet je dat vooral doen’ – heeft niets te maken met respect, maar met minachting van de ander. Dat is zoiets zeggen van: ‘Het is wel idioot wat je doet, maar als jij er iets aan hebt, moet je het vooral doen.’ Respect betekent, dat je ervan uitgaat dat mensen menen wat ze zeggen als ze te kennen geven dat iets voor hen van fundamenteel belang is. De discussie over hoe wij met elkaar omgaan, moet in beginsel een open discussie zijn en ik vergelijk het zelf altijd met de vrijheid van drukpers. Wij verbieden in beginsel ook geen boeken, ook al staan er verschrikkelijke dingen in. Dat heeft een hele goede reden. Dat is namelijk de gedachte, dat ten eerste alles gezegd moet kunnen worden omdat alles op tafel moet kunnen komen… Ook als je het niet wil, als je het niet leuk vindt, kan het toch belangrijk zijn.”
Indammen
“En vervolgens is het beter om in dialoog met elkaar verder te komen. We moeten de discussie niet inkaderen of indammen. Censuur is bijna altijd erger dan wat het probeert te censureren. Ook als het gaat om vrijheid van godsdienst of vrijheid van levensbeschouwing. Het is bijna altijd erger om tegen mensen te zeggen dat ze iets niet mogen zeggen. Dan blijven ze toch met hun overtuiging ergens in hun eigen hoekje zitten om vervolgens te roepen: ‘Wat is het toch erg dat we dit niet eens meer mogen zeggen.’ Open discussie is wat mij betreft bijna altijd beter. Wat mij
‘Respect betekent dat je ervan uitgaat
dat mensen menen wat ze zeggen’
betreft heeft dat uiteindelijk ook een religieuze grondslag, omdat de waarheid zelf uiteindelijk altijd zal overtuigen. We kunnen niet in de leugen leven, wel een tijd, maar uiteindelijk niet. In de die zin voltrekt de openheid zich uiteindelijk in het vertrouwen dat de waarheid ons vrij zal maken.”
Ik ben er ook nog
Een kind moet eerst het gevoel hebben geliefd te worden voordat het op latere leeftijd liefde terug kan geven? “We doen bij de integratiediscussie voortdurend het omgekeerde. We zeggen: Laat eerst maar eens zien dat je er bij mag horen, later gaan we wel eens kijken of we ook voor je willen zorgen. We zeggen zelfs tegen onze kinderen tegenwoordig: Haal eerst maar eens even je diploma, ga eerst maar eens dit en dan zullen we aan het einde wel eens kijken of we ook een baan voor je hebben. We willen eerst weten wat we aan iemand hebben. Mensen voelen zich met lege handen staan en gaan redeneren van: ‘Ik heb wel eens beweerd dat de rellen in Haren precies dit laten zien’. De christelijke traditie heeft hier iets over te zeggen. Ze zeggen dat genade aan het werken vooraf gaat, dat je eerst iets krijgt en vervolgens pas iets terug hoeft te geven, dat je mag weten dat je er mag zijn en dat je daar niks voor hoeft te presteren. Het zou ons kunnen helpen om van een aantal van dit soort maatschappelijke uitwassen af te komen.”
Engagement
Geweldig wie op die manier van een ander kan leren. Om theologie in het publieke domein bespreekbaar te maken? “Het punt is niet alleen dat we van elkaar kunnen leren. Een heleboel dingen worden pas van waarde op het moment dat je ook met elkaar weer botst. In de botsing kan zelfs nieuwe gemeenschap ontstaan en dat is eigen wat we nodig hebben. In de zorg over hoe we eigenlijk met elkaar omgaan.
‘De religies zijn een onderdeel geworden
van onze cultuur’
Dan kun je wel blijven fixeren op het feit dat we blijkbaar verschillend denken, maar gemeenschappelijk is het fundamentele idee dat we daar met elkaar uit moeten komen. Engagement is belangrijker dan de verschillen. Dat heeft wel hele lastige kanten, omdat het betekent dat elkaar toestaan dat we ons met elkaars leven bemoeien. Niet in der zin van vormgeven. Ik hoef niet tegen jou te zeggen wat jij moet doen, zeker niet, ik kan niet bepalen wat jij moet doen. Maar op het moment dat wij het erover hebben, moet ik wel tegen jou kunnen zeggen dat ik iets verkeerd vind. En dan kun je aangeven wat je eigen traditie zegt. We zijn er vaak allergisch voor. Maar we moeten deze manier van communiceren opnieuw trainen.”
Oordeel
“Ik heb ooit eens met een politica gediscussieerd over deze kwestie, Zo wond zich op over het feit dat christenen zich een oordeel aanmatigden, ook over haar leven. Vervolgens gaf ze wel hoog op over het optreden van het Leger des Heils voor alcoholisten. Ik legde uit, dat ze zich niet met het leven van andere mensen willen bemoeien, maar omdat het volgens Gods bedoelingen niet oké is dat mensen alcoholist zijn zullen ze er alles aan doen om ze te helpen uit het alcoholisme te komen. Dus de reden elkaar te helpen is dat je je van elkaar iets aantrekt. En dat kan ook betekenen dat je van elkaar iets vindt. Dit kunnen wij kennelijk heel slecht verdragen. Op dit punt is groeiende tolerantie absoluut noodzakelijk. We moeten meer van elkaar accepteren dat we ook met bepaalde ogen naar elkaar kijken. Er zit een oordeel in onze blikken, dat is ook niet erg. Dat is soms wel lastig, maar daar moeten we mee leren omgaan.”