Wars van magische bezweringsrites: ’Ik probeer een soort seculiere dominee te zijn’
Vrijzinnigheid houdt voor hem in dat je met kennis van zaken, met respect voor wat geweest is, het beste overeind houdt, probeert vrij te denken en openstaat voor nieuwe inzichten. Nieuwsgierigheid hoort wat hem betreft ook heel erg bij vrijzinnigheid. Hij is blij dat er meerdere politieke partijen bestaan die vrijzinnig zijn. En dat er mensen binnen die partijen zijn die een ‘open mind’ hebben. Een gesprek met Boris van Ham, politicus en vrijzinnig denker.
Tekst: Rinus van Warven – Foto’s: Paul Mellaart.
Bron: het blad Vrijmetselarij, jaargang 66, nr. 7, september 2012 (pub).
Politicus Boris van der Ham vertrekt uit de Tweede Kamer. Hij is tien jaar lang volksvertegenwoordiger voor D66 geweest, een partij die hij graag met de woorden ‘vrijzinnig’ en ‘democratisch’ aanduidt. “Als je het woord liberaal gebruikt, word je er in economisch opzicht van verdacht helemaal van de vrije markteconomie te zijn. Het dekt de lading niet. Het gaat in mijn overtuigingen namelijk ook over een levenshouding. Het woord
‘vrijzinnig’ is terecht opnieuw uit de mottenballen gehaald. Omdat het een bredere duiding mogelijk maakt dan het woord ‘liberaal’, vind ik het een interessant begrip om te gebruiken. En het verwijst naar de naam van de jongerenbeweging van mijn partij.”
Associatie
“Het woord ‘vrijzinnig-democratisch’ is de echo van de Vrijzinnig Democratische Bond van voor WO II. En we hadden ook de V.P.R.O. (met puntjes, red), de Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep. Het woord ‘vrijzinnig’ duikt wel vaker in de politiek en in het maatschappelijk verkeer op. Het is een historisch woord dat nog steeds mensen aanspreekt”, aldus Van der Ham. “Ik heb binnen mijn partij eens onderzocht wat mensen van het
woord vonden. Ze begrepen onmiddellijk waarover het ging. En als ze al een religieuze associatie hadden was die in ieder geval positief. Als je zegt dat mijn D66 een sociaal-liberale partij is, heb je de stroming meteen weer ingekaderd. Ook bij Groen Links, de VVD, de PvdA en zelfs bij de SP zijn er mensen die als vrijzinnig te betitelen zijn. Het woord ‘vrijzinnigheid’ kan niet geclaimd worden door één politieke partij.”
Levensbeschouwing
Op de website www.vrijzinnig.com houdt Boris van der Ham elke week een vrijzinnige lezing in de vorm van een you-tube-film. “Ik behandel elke week een boek, een vrijdenker, een inspirerende schrijver of schrijfster. Het gaat over het heden, over de politiek, over het samenleven, over de dood… Maar ook over de liefde. Ik probeer een soort seculiere dominee te zijn. Duiding geven aan de dingen des levens, te weten de levensbeschouwelijke zaken die ook politiek zijn. Politiek gaat letterlijk over wat er in de stad gebeurt. In de stad gebeurt handel, er gebeurt onderwijs, er gebeurt tal van zaken die echt puur politiek zijn, waar je voor moet gaan stemmen. Maar er gebeuren ‘in de stad’ ook dingen die niets met volksvertegenwoordiging te maken hebben, maar met verliefd worden, met teleurgesteld worden, met boos worden, met berouw tonen, met vriendschappen sluiten. En dat is wel degelijk levensbeschouwing.”
‘Het ritueel kan je helpen de meest wezenlijke dingen in je leven te markeren’
Losgeslagen
Zijn boek ‘De vrije moraal’ gaat over normen en waarden, over de debatten die de afgelopen 150 jaar in de Kamer zijn gevoerd over seks, drank en drugs. “Nederland staat heel erg bekend als een land waar alles kan. Amerikaanse conservatieve politici zeggen over Nederland dat we losgeslagen zijn. Ik probeer in het boek te omschrijven – zowel historisch, maar ook een beetje filosofisch – hoe Nederland nou daartoe is gekomen en ook welke dilemma’s er waren met dat soort onderwerpen als seks, drank en drugs. De kracht van Nederland is, dat we er open over zijn, dat we erover spreken en dát… om problemen te voorkomen!”
Heimwee
Is Boris van der Ham niet afgeknapt op de politiek? “Integendeel! Met politiek bezig zijn is fantastisch. Het is een grote eer volksvertegenwoordiger te zijn. Ik ben twee keer met voorkeurstemmen in de Tweede Kamer gekozen. Ook dat is een eer. Ik ben er de afgelopen tien jaar alleen maar positiever over geworden. Je ziet dat er heel veel wèl gebeurt. Er wordt wel eens wat gerommeld en gedraald, dat is waar, maar uiteindelijkzijn volksvertegenwoordigers vaak in staat knopen door te hakken en zaken te veranderen. We moeten geen overdreven verwachtingen hebben van de politiek. We moeten niet denken dat de politiek alles voor ons kan oplossen. Dus ik ben zeker niet afgeknapt. Sterker nog, ik ben op dit moment nog niet eens uit de Kamer en de politiek en heb nu al een beetje heimwee…”
‘We moeten niet denken dat de politiek alles voor ons kan oplossen’
Transparantie
Stoort Van der Ham zich niet aan het slechte imago van mensen die politiek bedrijven? “Het beeld dat veel mensen van politici hebben klopt niet met de werkelijkheid. Ik geloof dat het corruptiepercentage in Nederland bijzonder laag is. Dus wat dat betreft staan we er heel wat beter voor dan een heleboel andere landen. Natuurlijk gebeurt hier ook wel eens wat, maar daar hebben we ook regels voor. En als je kijkt naar de salarissen van kamerleden en politici… Die zijn goed. Maar zeker niet te vergelijken met wat mensen in andere landen verdienen. Ik ga straks de Kamer uit en dan heb ik een wachtgeldregeling, maar die is de afgelopen jaren terecht heel erg versoberd. En er is geen land dat zo transparant is over geldstromen – ook richting politici – als Nederland.”
Tijdspanne
Heeft Boris van der Ham iets met rituelen? “Beperkt. Ik ben heel nuchter. Ik kom uit een familie, geworteld in de orthodoxchristelijke hoek. Calvinisten hebben niet zoveel met de religieuze rituelen uit andere tradities. Dat vinden we al gauw poespas. Maar op een diepere manier ben ik me wel heel erg bewust van de waarde van de dingen die er toe doen in het leven. Een maandje terug was het precies vijf jaar geleden dat mijn vader overleed. Ik ben me er zeer van bewust dat dat precies vijf jaar geleden is. Zo’n tijdspanne heeft betekenis voor me. Het helpt me in de herinnering. Je zou op zo’n dag eens een lange wandeling kunnen maken. Of het graf van je ouders bezoeken. Ik geloof niet zozeer dat je dan nog contact hebt met hun ziel, maar ik kan een betekenisvolle handeling verrichten: een plantje neerzetten, een kaarsje opsteken en daarvoor een euro in een bakkie doen. Het ritueel kan je helpen de meest wezenlijke dingen in je leven te markeren.”
Markering
“De meerwaarde van het ritueel zit in het omzetten van een idee, van een gevoel in een handeling. Wat is trouwen anders dan dat? Je kunt het zien als een papiertje halen of een feestje organiseren. Op zichzelf niet zoveel dus. Een afspraak. Een juridische constructie. Maar het feit dat je de liefde markeert die je voor iemand voelt… Je loopt naar voren, iemand houdt een verhaal, je geeft elkaar ringen. Het omzetten van het gevoel in de handeling, in de overdracht van de ring, dat geeft betekenis aan je gevoel. Het maakt je gevoel zowel letterlijk als figuurlijk tastbaar.”
Herinnering
“Ik ben kennelijk niet gevoelig voor rituelen als magische bezweringsrites. Als ik me opmaak om naar de Kamer te gaan dan is het papieren pakken, ze in de tas stouwen, hopen dat er nog een extra boek bij kan, nog even goed aanduwen en zo de trein in. Ik neem vervolgens meestal een bak cafeïnevrije koffie, omdat ik niet te veel gehyperd wil worden door cafeïne. Maar ik ben wél gevoelig voor rituelen in tijd en handeling. Ik weet altijd heel goed dat er op die-en-die datum dat-en-dat gebeurd is. Als ik weet van het belang van zus-en-zo zorg ik dat ik dan geen drukke dag plan. Want ik wil iets om dat herinneringsmoment heen bouwen. Ik vind verjaardagen heel belangrijk. Maar ook plaatsen met een herinnering. Niet alleen het graf van mijn ouders, maar ook de plek waar je op school hebt gezeten of waar je verliefd bent geworden.”
Articulatie
“Toen ik in Maastricht op de toneelschool zat, kende ik een tekstje dat we elke dag deden om de articulatie te oefenen. Dat tekstje kende iedereen op de toneelschool. Ik gebruik het nog wel eens. Op het moment dat ik een beetje schor ben of zenuwachtig, dan prevel ik het nog wel eens. Ik prevel het puur om wat te doen te hebben, om mijn gedachten om te zetten, om de zenuwen om te zetten in een handeling. Hetzelfde geldt voor andere zaken. Ik probeer heel veel dingen om te zetten in handelingen. Als ik zenuwachtig ben, dan ga ik sporten. Als ik me niet zo goed voel, dan ga ik heel gezond eten. Als ik twijfel dan ga ik met een paar mensen afspreken. Ik probeer niet te veel in een gevoel te blijven hangen, maar probeer er iets mee te doen, actie te ondernemen. De rite helpt je je onrustige energie om te zetten in een handeling die rust schenkt.”
‘De rite helpt je je onrustige energie om te zetten in een handeling die rust schenkt’
Kwartje
“Ik had van mijn zesde tot mijn veertiende een soort kindergeloof. Mijn ouders gingen naar de Remonstrantse broederschap, een heel vrijzinnig kerkje waar we op catechisatie zaten. Dat vond ik ontzettend leuk, want dat ging over van alles en nog wat. Niet alleen maar over Christendom, maar ook over Jodendom, Islam en tal van seculiere dingen. Dus dat was zeer interessant. We gingen soms ook op jeugdkamp. Het grappige was dat wat er soms werd voorgelezen uit de Bijbel, sloeg op wat er die dag gebeurd was. Een horoscoopachtige ervaring. Wat je ‘s ochtends in een horoscoop leest – u zult vandaag een bijzonder mens ontmoeten… komt altijd wel een beetje uit. Op die manier heeft de religieuze tekst altijd wel een kern van waarheid in zich die herkenning oproept. Toen ik de film ‘Jesus Christ Superstar’ had gezien, viel echter het kwartje. De symbolen, de verhalen… Het zijn geen beschrijvingen van de werkelijkheid, het zijn verdichtingen van de waarheid. De symbolen hebben me geholpen om dieper inzicht te krijgen in hoe het zat. En voor de indaling van dat besef ben ik dankbaar.”
Seculier
“Er zijn zoveel mooie vrijzinnige denkers: Spinoza, Epicurus, Socrates… Bij mijn laatste debat in de Kamer heb ik voorzitter Gerdi Verbeet een exemplaar geschonken van het politiek theologisch traktaat van Spinoza. Ze had op het boekenplankje naast het spreekgestoelte wel de Bijbel en de Koran staan, maar niets van een seculiere denker. Daarmee komen in de Kamer de inspirerende bronnen wat meer in evenwicht. Er zijn boeken van seculiere denkers die wat mij betreft op dezelfde hoogte staan als andere boeken die ter inspiratie dienen. Moet je dan alles uit zo’n boek letterlijk nemen? Nee, natuurlijk niet. Ik heb wel eens gekscherend gezegd: ‘Als je Spinoza letterlijk zou volgen, dan zou je nog steeds tegen vrouwenkiesrecht moeten zijn en mag je chemische wapens tegen je vijand inzetten’.”
Bemoeienis
“De filosoof John Stuart Mill zei ook dat de overheid zich nergens met de moraal moet bemoeien. Hij was er een groot tegenstander van dat de overheid zich met het probleem van de prostitutie bezighield door het te proberen te regulieren. Nu vinden we het goed dat de overheid zorgt dat er hulp is bij het voorkomen van geslachtsziektes. We voorkomen daardoor veel leed en we beschermen daarmee de keuzevrijheid van mensen. Ik beschrijf in mijn boek ‘De vrije moraal’ dat er een ontwikkeling heeft plaatsgevonden in het vrije denken. We vinden steeds meer dat de overheid niet moet betuttelen, maar dat wil niet zeggen dat ze zich nergens mee mag bemoeien. Je mag je wel bemoeien met mensen waarvan je vermoedt dat ze niet vrijwillig in de prostitutie zitten. De overheid kan een zinvolle taak hebben in het voorlichting geven over het gebruik van voorbehoedsmiddelen. Dat moet je juist wel doen als overheid. Daar heb je juist wel een taak. Mensen goed voorlichten.”
‘De meerwaarde van het ritueel zit in het omzetten van een idee, van een gevoel in een handeling’
Saai
Wat zijn Van der Ham’s plannen voor de toekomst. “Voor een deel weet ik het, voor een deel nog niet. Ik ga de komende maanden veel lezingen geven. Ik word vaak uitgenodigd om te komen vertellen over mijn visie over vrijheid, over Europa, over economie. Van deze dingen voel ik dat het aansluit bij wat ik nu graag wil. Maar ik moet ook de tijd nemen om te kijken waarin ik op langere tijd mijn ambities kwijt kan, vooral ook mijn engagement. Dat kan het bedrijfsleven zijn… Ik ga er eens rustig naar kijken. Ik wil na tien jaren lang tachtig uur per week werken ook eens even pas op de plaats maken om na te denken en adem te halen.”
“Ik ben veel met mensen aan het praten. Ik heb veel plannen, veel ideeën, die laat ik rustig uitkristalliseren. Wat zegt u? Commissariaten? Het lijkt me saai om daar je dag mee te vullen…Toch?”